Abraham Sutzkever
Die Jiddisje digter Abraham Sutzkever is gebore in Smorgon, Litaue, ’n klein industriële stad suidoos van Vilna op 15 Julie 1913 & word allerweë beskou as een van die grootste Holocaust digters. Abraham was twee jaar oud toe hy saam met sy gesin & die res van die Jode in Smorgon 24 uur kennis gegee word om die stad te verlaat voordat dit tot op die grond afgebrand is.
Die gesin vlug na Omsk, Siberië, waar hulle vertoef tot sy pa se dood aan hartversaking. Die jong Abraham was sewe jaar oud. Die koue ongenaakbare landskap is een waarna hy dikwels sal terugkeer in sy poësie.
Aan die einde van die Russiese burgeroorlog keer Sutzkever se ma, Reine, met die drie kinders terug na Litaue waar hulle hulle in Vilna vestig, ’n stad wat sedert die Veertiende Eeu ’n toevlug vir migrerende Jode & ’n sentrum vir Joodse & Jiddisje taal- & kultuurstudie is. Die Joodse populasie was 60 000, met ’n verdere 20 000 vlugtelinge uit Pole. In Vilna woon Abraham Herzliah by, ’n tradisionele laerskool waar hy in die Judaïsme onderrig word, & ook die Poolse digkuns bestudeer.
Sutzkever dig reeds van so vroeg as ouderdom dertien in Hebreeus. Later, onder die invloed van die linguis Max Weinreich, begin hy in Jiddisj skryf. Hy publiseer sy eerste gedig in Bin, lyfblad van die jong Joodse Verkenners. Die jong verkenners lê hulle toe op die beskerming van die sekulêre Jiddisje kultuur. ’n Noue vriendskap met Miki Chernikhov stel die jong Abraham bekend aan die werk van die Russiese simboliste & aan skrywers soos Edgar Allen Poe & die Poolse Romantiese digter Cyprian Norwid. Sy ontdekking van poësie & ’n eie stem lei tot intense ervarings soos dié waaroor hy onder meer in sy Ecstasies siklus skryf:
When with eyes shut
I wrote a poem, suddenly
My hand got burned,
And when I started
From that black fire,
The paper breathed
A name like a lily: God.
But my pen, in awe and wonder,
Crossed out the word
And wrote instead
A more familiar word: Man.
Since then, a voice unheard
Haunts me like an unseen bird
That pecks, pecks at my soul's door:
– Is that what you traded me for?
In 1933 sluit hy aan by die modernistiese Yung Vilne groep (Jong Vilna) met lede soos Joseph Opatoshu, Shmerke Katcherginsky, die skilder Ben-Zion Michtom, Y. Opatoshu, Chiam Grade, Elchonon Vogler, Moshe Levin, Peretz Mirasky, Shimshon Kaban, & Leyzer Volf. Later daardie jaar trek hy na Warskou. Sy eerste bundel Jiddisje gedigte, Lider (Liedere), word in 1937 deur die Jiddisje PEN Vereniging gepubliseer. Dit word in 1940 opgevolg met Valdiks (Van die woud) wat in Litaue verskyn.
Hy trou met Freydke in 1939, ’n dag voor die uitbreek van die Tweede Wêreldoorlog. In September word Pole tussen Duitsland & die Sowjet Unie verdeel. Die Russiese soldate arresteer Joodse leiers & oorhandig Vilna aan die onafhanklike Litaue wat dit herdoop na Vilnius.
Met die Duitse okkupasie op 22 Junie 1941 word 100 000 Jode terstond onteien & die oorblywende 20 000 in die beknopte Vilna ghetto gestop, onder hulle Sutzkever & sy vrou Freydke. Die ghetto strek oor net sewe strate & die lewensomstandighede is haglik. Vir ’n tyd lank skuil Sutzkever in die plafon van sy ma Snipishok se huis. Toe sy vrou hoor dat daar na hom gesoek word & hom gaan haal, vind sy dat hy beswaarlik kan loop. Maar Sutzkever se veggees was onblusbaar & hy sluit kort daarna by die Joodse werkersbrigade aan.
Op 5 September 1941 word hy & twee ander deur die Litauers in hegtenis geneem & gedwing om hulle eie grafte te grawe. Maar in plaas van hulle doodskiet, het hulle landgenote net bokant hulle koppe gemik & agterna gehelp om hulle te versteek. Kort hierna los hy sy ma in ’n wegkruipplek toe hy na ’n ander ghetto moes vlug. Met sy terugkeer was sy weg. Freydke het ook intussen geboorte geskenk in die ghetto hospitaal, ’n daad wat verbode was. Die Duitsers, vind Sutzkever uit, het die baba vergiftig.
Hy sluit aan by ’n groep intellektuele wat elke dag buite die ghetto by die YIVO gebou werk. Sutzkever word deur die Duitsers aangestel om die boeke oor Joodse letterkunde & geskiedenis waarop die Duitsers beslag gelê het, te katalogiseer & die kosbaarstes te verskeep na Frankfurt vir tentoonstelling in ’n beplande Instituut vir die Studie van die Joodse Vraagstuk. Onder die dekmantel van hulle dwangarbeid smokkel Sutzkever & sy vriende wapens & honderde van hierdie boeke die ghetto in waar hulle dit op verskeie plekke begrawe. Onder hierdie skatte was items soos ’n dagboek deur Theodor Herzl & tekeninge van Marc Chagall.
In die ghetto, te midde van gevaar, ontbering & tragedie skryf hy perfekte verse oor noue ontkomings, die moord van sy ma & pasgebore seun, die weerstandsbeweging, gebeure & onvergeetlike karakters wat hy in die ghetto meemaak. Kenneth Libo & Michael Skakun skryf in hulle huldeblyk: “In the midst of tragedy, he continued to write poems of classical meter and perfect rhyme, hurling their beauty against the unspeakable barbarity of the Nazis.”
Tydens hierdie smokkeltogte bekom Sutzkever ’n masjiengeweer. Toe die ghetto opstand ’n aanvang neem, verlaat hy & Freydke & sy vriend Shmerke Katcherginsky die ghetto & sluit aan by die guerrillavegters wat aanvalle loods vanuit die omringende woude. Sutzkever & Katcherginsky word aangestel om die brigade se geskiedenis neer te skryf.
.jpg)
Robyn Stoller Awend (Bullets-Installation)
Vilna se ROM drukpers is beroemd vanweë sy klassieke uitgawes van onder meer die Babiloniese Talmud wat wêreldwyd onder die Joodse diaspora versprei is. In wat ’n perfekte metafoor is vir die relasie tussen poësie & die stryd word die lood van die ROM drukpers deur die rebelle gesmelt om koeëls te maak. Alhoewel dit nie werklik gebeur het nie, skryf Sutzkever ’n onvergeetlike gedig daaroor.
The Lead Plates of the Rom Printers
Like fingers stretched out through the bars in the night
To catch the free light of the air that is shed –
We sneak in the dark to grab up, as in spite,
The Rom printing plates, with old wisdom inbred.
We dreamers now have to be soldiers and fight
And melt into bullets the soul of the lead.
And now, once again we broke open the seal
Of a strangely familiar, a timeless dark cave.
And armored in shadows, with candles concealed,
We poured out the letters – in lead lines engraved.
Thus did, in the Temple, our forefathers wield
The golden menorahs, poured in oil that was saved.
Liquid lead brightly shining in bullets so fine,
Ancient thoughts – in the letters that melted hot.
A line from Babylonia, from Poland a line,
Boiled, flooded together, in the foundry pot.
Jewish valor, hidden in word and in sign,
Must now explode the whole world with a shot!
And he who saw Jewish youth in their prime
Clutching the weapons in ghetto halls –
He saw the last struggle of Yerushalayim,
he heroic fall of those granite walls;
Took in the words, poured in lead, out of time,
And heard in his heart: their ancient voice calls.
Vilna Ghetto, September 12, 1943
Translated from the Yiddish by Barbara & Benjamin Harshav
Dit roep onmiddellik ’n ánder vers by my op, een van ’n digter wat eweneens uit ’n stormagtige geskiedenis sy inspirasie put. Ek verwys natuurlik na die Ierse digter Ciarán Carson se vers “Belfast confetti”.
Ciarán Carson tuis in Belfast
Belfast Confetti
Suddenly as the riot squad moved in, it was raining exclamation marks,
Nuts, bolts, nails, car keys. A fount of broken type.
And the explosion
Itself – an asterisk on the map. This hyphenated line, a burst of rapid fire ...
I was trying to complete a sentence in my head, but it kept stuttering,
All the alleyways and side-streets blocked with stops and colons.
I know this labyrinth so well – Balaclava, Raglan, Inkerman, Odessa Street –
Why can't I escape? Every move is punctuated.
Crimea Street. Dead end again.
A Saracen, Kremlin-2 mesh. Makrolon face-shields.
Walkie-talkies. What is
My name? Where am I coming from? Where am I
going? A fusillade of question-marks.
Sutzkever se lang gedig oor sy vermoorde eersteling, “Dos keyver-kind” (Die bestorwe kind) word bekroon met ’n literêre prys van die Ghetto Skrywersunie in 1942, & sy gedig “Unter dayne vayse shtern” (Onder die blankheid van jou sterre) word getoonset deur Avreml Brudno, ’n bekende musikant & komponis in die Vilna ghetto.
In Moskou skryf hy ’n prosaverslag van sy ervarings in die Vilna ghetto (Fun vilner geto) & die grootste gedeelte van Geheymshtot (Geheime stad), ’n epiese gedig oor die stryd van 10 Jode om in die rioolpype van Vilna te oorleef. Sy vroeë konfrontasie met ontworteling & onteiening lei tot ’n intense verbintenis met die natuur. Een van die boeke wat regstreeks uit hierdie verbintenis ontstaan het, is Siberia met tekeninge van Marc Chagall.
Abraham Sutzkever & Shmerke Kaczerginski
Hy & sy vrou ontsnap na die Naroch woud op 12 September 1943 saam met 'n eenheid van die Verenigde Patriotvereniging. Daar veg hy saam met mede-digter Shmerke Kaczerginsky teen die besettingstroepe. Wanneer ’n guerrilla-koerier ’n notaboek met gedigte van Sutzkever uitsmokkel, is die waardering vir sy poësie so groot onder die geledere van die Joodse Anti-Fascistiese Beweging dat die Russiese skrywer Ilya Ehrenburg in die winter van 1943 ’n ligte vliegtuig stuur na ’n klein vliegveld naby die Naroch woud om Sutzkever & sy vrou te bevry:
When they finally reached the other partisan brigade, a small plane landed on the ice-covered lake. Sutzkever sat in its opening, with Freydke tied to his knees, and two more partisans were stuck in the rear. The plane veered though the heavy fire of the German front, diving suddenly, and eventually emerging on the Soviet side.
In Moskou word hy as lewende getuie van die verwoesting van die Poolse Jode ook simbool van die Joodse opstand teen Fascisme. Onder sy ghetto-verse is onvergeetlike gedigte soos “Teacher Mira” & “On the Death of Yankev Gershteyn”, of “Under Your White Stars” wat getoonset is & ’n soort ghetto-himne geword het.
Under Your White Stars
Under Your white stars
Stretch to me Your white hand.
My words are tears,
Wanting to rest in Your hand.
See, they twinkle very darkly
In my cellar-beaten view;
And I have no place
How to send them back to You.
And I will, dear God,
Confide in you these of mine
While in me a fire grows
And on fire are my days.
But in cellars and holes
Cries the murderous quiet
I fly higher, over rooftops
And I search: Where are You? Where?
Something strange hunts me
Stairs and courtyards are on chase
I hang as a broken bow-string
And I sing to You this way:
Under Your white stars
Stretch to me Your white hand.
My words are tears,
Wanting to rest in Your hand.
(Uit: Avraham Sutskever & Avrom Brudno, Songs Never Silenced, deur Velvel Pasternak. Vertaling op DigiTrad).
Hy bevriend lede van die Sowjet Jiddisje intelligentia & lewer in Februarie 1946 tydens die Nuremburgverhoor getuienis vir baie van die Russiese Jode, onder meer ook teen Franz Murer, die moordenaar van sy ma & babaseun.
Na die geboorte van ’n dogter, Rina, verhuis die Sutzkevers na Pole. Na ’n kort verblyf in Pole & Parys emigreer hy na Palestina waar hy hom in 1947 in Tel Aviv vestig. Daar stig hy die literêre kwartaalblad Di goldene keyt (Die Goue Ketting). Hy is redakteur van die blad tot & met die sluiting daarvan in 1995.
In die 1970s skryf Sutzkever die reeks Lider fun togbukh (Verse uit ’n dagboek, 1974-1981), wat allerweë as sy grootste werk beskou word. Met sy ineenweef van filosofiese besinning, outobiografie & skerp waarneming word dit ’n moderne psalmboek. Ruth R. Wisse skryf daaroor:
Through formal elegance and masterful rhyming, it conveys his image of an organic universe that reintegrates what history has torn apart, including those murdered in Europe from those who carry their memory.
Sutzkever se naoorlogse poësie is verantwoordelik vir ’n oplewing van Jiddisje skryfwerk in Israel & elders. Benjamin Harshav begin sy Introduction to Sutzkever: Life and Poetry met ’n uitstekende kensketing van Sutzkever se posisie as een van die belangrikste digters van die Twintigste Eeu:
I do not say this lightly. He is not a philosophical poet; there was no sophisticated philosophy in Jewish culture. Nor is he a descriptive poet; the language of Modernism was opposed to description, and the fictional worlds of Sutzkever's poetry are presented through evocation and allusion rather than direct statement. But the language of his poetry—the profound sound orchestration and the metaphorical and mythopoeic imagery—is as dense, unmediated, and suggestive as that in the poetry of Mandelstam or Rilke. And his responses to historical reality are as sharp as any in the verse of Brecht. The paradoxical amalgam of these two extremes of twentieth-century poetry—self-focused poetic language and ideological engagement—is successful in Sutzkever's work because both are presented through the events of the poet's own biography.
’n Besoek aan Suid-Afrika dien as inspirasie vir die poëtiese siklus Helfandn bay nakht (Olifante in die nag; 1955), ’n werk waarin hy beelde uit Afrika kombineer met Europese temas.
In sy vroegste werke reeds transformeer Sutzkever sy jeug as boustof & mite, & ontdek hy sy affiniteit vir die kreatiwiteit van die natuur. Die sentrale tema wat deur die meeste van sy werk loop, is die potensiaal vir hergeboorte wat skuilgaan in verwoeste landskappe & gemeenskappe, & sy geloof dat die slagoffers van die ghetto voortleef in die herinnerings van die oorlewendes. Vanweë sy fokus op die estetiese het Sutzkever dikwels kritiek van sy tydgenote ontlok. Ruth R. Wisse skryf:
Though he was mistrusted by local critics before the war because he seemed not to write with a sense of social urgency, Sutzkever’s insistence on the immutable power of poetry proved invaluable in the ghetto as a means of expressing the transcendent essence of temporal events.
’n Siening waarby Sutzkever aansluit in ’n onderhoud met die New York Times in 1985:
If I didn't write, I wouldn't live. When I was in the Vilna ghetto, I believed, as an observant Jew believes in the Messiah, that as long as I was writing, was able to be a poet, I would have a weapon against death.
In ’n resensie van David G. Roskies se studie Responses to Catastrophe in Modern Jewish Culture skryf Arthur A. Cohen:
As Mr. Roskies's account reaches the Second World War, the literature becomes more painful, the poetry more desperate, the imagery almost scatologically brutal. Jewish poets have spoken about the Holocaust much more effectively than the novelists. In the case of Abraham Sutzkever (born 1913), the greatest poet of the Holocaust, who was also a leader of the Vilna ghetto and a partisan fighter, the achievement proves to be stunning, almost unbearable. ... It would have been enough, he tells us, had Sutzkever been only ‘a symbol of hope and creative power for the powerless Jews of the ghetto,’ but he was much more. As ‘the foremost among Jewish poets’ Sutzkever ‘made the memory of the dead the nexus of his artistic expression.’ In his major prose poem, ‘Green Aquarium,’ Sutzkever accomplishes the transcendence of the dead by proposing the victory of poetry over death, art over destruction, neo-classical form over chaos, and the beauty of what remains in the universe after barbarism has done its terrible work.
Sy verse registreer die trajek van verwoesting na vernuwing gevoelig & woordvas. Mededigter Jacob Glatstein som die mag van Sutzkever se oorlogspoësie as volg op: “A sadistic impulse of fate had ordered the slave of perfection to give form to the bloodiest chaos of all times” (In tokh genumen; 1947).
In 1985 ontvang Sutzkever die Israel Prys vir Jiddisje letterkunde. Sy gedigte is in meer as 30 tale wêreldwyd vertaal, onder meer in Hebreeus deur Nathan Alterman, Avraham Shlonsky & Leah Goldberg, & in Russies deur Boris Pasternak in die 1930s.
Ruth R. Wisse skryf aan die einde van haar resensie van Sutzkever se The Fiddle Rose:
Perhaps more than any other modern Jewish writer, Sutzkever has lived the life of the romantic poet-hero. He was at the center of the Jewish national tragedy in Europe, and in Israel on the eve of Jewish national rebirth. He took great risks in rescuing Jewish cultural treasures from Vilna and was the witness for Jewry at the Nuremberg trials of Nazi war criminals. But he accords the highest value to poetry in the way that the psalmist serves God through song. Without direct use of religious language, his poetry translates the inherited faith of his ancestors into the personal perception of the extraordinary in the ordinary.
Sutzkever het twee dogters, Mira & Rina. Hy sterf op 20 January 2010 in Tel Aviv op die ouderdom van 96.
Digbundels
Lider (Varshe: Bibliotek fun Yidishn pen-klub, 1937)
Valdiks (Vilne: Aroysgegebn fun Yidishen literatn-fareyn un pen-klub, 1940)
Di festung: Lider un poemes (New York: Ikuf, 1945)
Lider fun geto (New York: Ikuf farlag, 1946)
Fun Vilner gheto (Moscow: Melukhefaralg "Der emes", 1946)
Geheymshtot (1948)
Sibir: Po'emah (Jerushalayim: Bosd Byalik, 1952)
Oazis (Tel-Aiviv: Farlag Y. L. Perets, 1960)
'Ir ha-setarim: po'emah (Tel Aviv: 'Am 'oved, 1963)
Poetishe verk (Tel-Aviv: Yoyvl komitet, 1963)
Lider fun yam ha-moves: Fun Vilner Geto, vald,un vander (Tel-Aviv: Farlag Bergen-Belzen, 1968
Firkantike oysyes un moyfsim: Lider un poems, 1964-1967 (Tel-Aviv: Di Goldene Keyt, 1968)
Lider fun togbukh (Tel-Aviv: Farlag di Goldene keyt, 1986)
Tsaytike penemer (Tel-Aviv: Y. L. Perets, 1970)
Vertalings in Engels
Siberia: A Poem (London: Abelard-Schuman, 1961)
Burnt Pears: Ghetto Poems of Abraham Stuzkever, trans. by Seymour Mayne (Ontario: Mosaic Press, 1981)
The Fiddle Rose: Poems 1970-1972, trans. by Ruth Whitman (Detroit: Wayne State University Press, 1990)
A. Sutzkever: Selected Poetry and Prose, trans. by Barbara and Benjamin Harshav (Berkeley: University of California Press, 1991)
Laughter Beneath the Forest: Poems from Old and Recent Manuscripts by Abraham Sutzkever, trans.by Barnett Zumoff (Hoboken, New Jersey: KTAV Publishing, 1996)
Beneath the Trees: Poems (Millwood, New York, 2003)
From Elephants by Night: Poems of Africa (Millwood, New York: Haybarn Press, 2005)
Bronnelys
Arthur A. Cohen. ‘God the implausible kinsman’. New York Times. 17Junie 1984
Beskikbaar by: http://www.nytimes.com/1984/06/17/books/god-the-implausible-kinsman.html?pagewanted=all
Kenneth Libo & Michael Skakun. 2010. “Abraham Sutzkever at 90: Yiddish Poet Extraordinaire”. Center for Jewish History. 21 September 2010
Beskikbaar by: http://www.cjh.org/about/Forward/view_Forward.cfm?Forwardid=15
Douglas Messerli. Abraham Sutzkever. 2010. The PIP (Project for Innovative Poetry) Blog. 10 Mei 2010-09-23B
Beskikbaar by: http://pippoetry.blogspot.com/2010/05/abraham-sutzkever-lithuaniaisrael-1913.html
Abraham Sutzkever (Wikipedia, the free encyclopedia). 1 June 2010 at 11:03
Beskikbaar by: http://en.wikipedia.org/wiki/Abraham_Sutzkever
Ruth R. Wisse. 2010. Sutzkever, Avrom. The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe. 21 September 2010
Beskikbaar by: http://www.yivoencyclopedia.org/article.aspx/Sutzkever_Avrom
Ruth R. Wisse. “The Fiddle Rose by Abraham Sutzkever”. Yiddish Book Center. 8 Desember 2009
Beskikbaar by: http://www.yiddishbookcenter.org/node/262
The Mudcat Café. “Unter dayn vayse shter'n”.
Beskikbaar by: http://mudcat.org/@displaysong.cfm?SongID=7507
