Skoenbekooievaar
Daar was ’n tyd, om & by 1998, toe die gebrek aan debute my baie gekwel het. Poësie het voortdurende infusie van nuwe bloed nodig. Sedertdien het die situasie verbeter & het ’n hele klompie sterk stemme gedebuteer. Maar ek is steeds gekwel, soos trouens ook Antjie Krog, oor die gebrek aan jóng debute.
Daar is sekere belewings wat jy nét reg aan kan laat geskied terwýl jy nog jonk is. Jy kan steeds daaroor skryf as jy ouer is, maar nooit weer op die manier waaarop jy dit sou gedoen het as jongmens nie. Die jongmens se belewenis as digter is baie skraal verteenwoordig. Ons het laas met Krog (Dogter van Jefta, 1972), Annesu de Vos (Gebed van ’n groen perske en ander verse, 1980) & Theunis Engelbrecht ('n Gedig is so onskuldig soos 'n eier, 1982) wérklike jong gebute gehad. Jasper van Zyl (Die lewe tussen pikkewyne, 2011) is die eerste jong digter in ’n lang tyd, maar hy is ook al op universiteit (hoewel 'n groot deel van sy verse reeds op skool geskryf is).
Ek praat van wérklik jong digters, digters wat nog op skool is. Daar is 'n groot behoefte aan poësie wat die huidige generasie se ervarings verwoord. Daar ís talent, ongetwyfeld, maar is uitgewers nog bereid om sulke jong digters 'n kans te gee? (Ek ignoreer nie hiermee die uiters belangrike werk wat die Nuwe stemme-reeks in dié verband doen nie, maar teen die tyd dat van dié digters met solobundels debuteer, is hulle al op universiteit, of selfs ouer, & is daardie spesifieke soort spontaneïteit uit hulle uit geworkshop)*.
In die plek daarvan het ons ’n generasie digters wat hulle nie volledig tot die letterkunde kan verbind nie, wat nie die toewyding kán of wíl gee wat enige kunsvorm van die kunstenaar eis nie; ’n generasie van Jack-of-all-trades – hulle skryf ’n bietjie, hulle maak bietjie musiek, hulle skilder 'n bietjie, hulle doen ’n bietjie pottery, hulle blog. Skryf is net nog een van die dinge wat hulle doen, dis nie die belángrikste ding wat hulle doen nie. Die gevolg is dat hulle nie één van die dinge wérklik goed doen nie. Dit blyk nie net uit hulle werk nie, maar ook uit hulle gebrekkige kennis van & belangstelling in die tradisie waartéén hulle so uitvaar. Dit word bittermin skrywers gegun om meer as een genre te bemeester & góéd te doen, & nóg minder om ook ánder kunsvorms suksesvol te bedryf.
Ek is van 'n generasie wat nie kunstenaars ernstig kan opneem vir wie hulle skryfwerk nie ’n alleroorheersende passie is nie, wat nie kan sê (& dit bedoel): ek skryf omdat ek nie anders kán nie. Daar is welkome uitsonderings wat my hoop gee, digters soos Loftus Marais, Carina Stander, Martina Klopper, Melt Myburgh, Andries Samuel, Fourie Botha (pas gedebuteer by Queillerie met Donkerkamer), etc. Sukses as skrywer het meer te doen met deursettingsvermoë as met talent. Jy moet skryf méér as enigiets anders begeer. En jy moet vrede kan maak met die opofferings wat deel is van dié soort toewyding.
Onder die huidige generasie digters is daar 'n paar wat ek tentpredikers wil noem, die Billy Grahams van die poësie met hulle gevolg in die vleuels & agter die skerms. Ons het poësiesaamtrekke waar al die aspirante & sikofante een vir een op die verhoog die mikrofoon vasvat, uit die kreatiewe rolstoel orentkom & sê: “Ek kan dig!” En die gehoor gló.... merendeels. Die feit dat jy kan voorlees, beteken nog lank nie dat jy kan dig nie. En kan die applous eg wees?
Maar o my siel, daar’s ryke stof: hierdie tentpredikers is gereed om met die geringste aanmoediging & die karigste van rekwisiete ’n tent op te slaan & teen ’n stewige fooi te workshop dat die ink spat. En vir die sikofante is die eerste gebod: jy moet gló. In jouself, in die poësie, & verál in mý, want kyk, ek het dit gemáák, ek is bekroon, ek word gevra om oorsee voor te lees, ek kan skryf op aanvraag, béter as enige poet laureate. Ja, dis ’n generasie wat weet hoe om die tegnologie te gebruik om hulleself te bemark &’n faux kultus om hulleself te skep & aan die gang te hou. ’n Generasie star fuckers, want sonder die assosiasie of ‘vriendskap’ dan met groot name, sal dit vir party maar moeilik gaan om ernstig opgeneem te word.
En soos ons almal weet: as só 'n beweging eers momentum gekry het, as die tentprediker eers homsélf & sy boodskap gló, is daar geen keer nie. En dat Marais sy eie publisiteit glo, dat al die akkolades & onderhoude rondom skrywer-wees reguit na sy kop toe gegaan het, lei daartoe dat hy 'n uitspraak soos die volgende oor Ginsberg se ikoniese gedig "Howl" kan maak: “Dit klink nou vir my na ’n oorskatte, mistifiserende voetnoot tot Walt Whitman en ’n idealiserende beskrywing van pretensieuse daggarokers wat vrot verse skryf terwyl hulle op ander se nekke lê.” (’n Roerende chaos) Laat ons eerder nie nader kyk na die nekke waarop sommige digters deesdae lê terwyl vroulief werk nie.
Dis dié soort opgeblasenheid wat daartoe lei dat hy die werk van ander skrywers wie se bydrae & opoffering hy nie kan begín begryp nie, kan afkraak in die rubrieke waarmee hy die kollig op homself probeer hou, want publisiteit is suurstof vir dié tipe digter. Mens raak báie maklik ’n voetnoot, meneer Marais. Makliker as wat jy dink. Wat jy skryf oor Sinclair Beiles is tragies, maar dis ook ’n cautionary tale vir die res van ons.
As die tentprediker eers sy eie publisiteit glo, voel hy dit gee hom die reg om ’n tradisie (eenvoudigheidshalwe die kanon genoem) te kritiseer wat hy nie naastenby goed genoeg ken nie. En waarom dáár stop? Vat die grotes aan. Maak halfgebakte, ongetoetste uitsprake oor Allen Ginsberg, sonder dat jy sy werk ken (laat staan nog die Amerikaanse tradisie), sy relasie tot Whitman & Pound, sy voortdigting op Blake.
Ek verwys natuurlik hier na Danie Marais wat Allen Ginsberg se “Howl” ’n “onverkwiklike mengsel van selfverheerliking en selfbejammering” noem. ’n Gedig wat wêreldwyd op bykans elke letterkunde sy merk gelaat het. Ons moet Danie Marais bedank dat hy die skille van ons oë laat val het, want Ginsberg het dekades lank die hele literêre bedryf geflous. Die invloed wat van “Howl” uitgegaan het, nie net poëties nie, maar polities & in die musiekbedryf, is alles net oëverblindery & Marais is die enigste een wat die ware toedrag van sake ken.
Marais gebruik waarskynlik die uitspraak van Harold Bloom wat tereg groot waardering het vir Walt Whitman om Ginsberg tot voetnoot af te maak. Dis so half sy styl. Hy gaan gewoonlik op loop met die een of ander boek wat hy sopas gelees het, gryp ’n kontroversiële uitspraak van die skrywer aan wat hy dan verder aanvul met tweede- & derdehandse/-rangse uitsprake wat hy op die internet versamel. As jy ’n stok soek om iemand mee te slaan, & ek bedoel nou énigiemand, tot die Pous sélf, dan sal jy ’n hele bosvol stokke op die internet kry.
Maar Bloom sélf beklemtoon oor en oor dat 'n subjektiewe leser is. Hy is ’n baie stimulerende & invloedryke denker, maar sy uitsprake is nie die alfa & omega van kritiek nie, iets wat hy die éérste sal wees om te erken (of miskien ook nié, gesien die omvang van sy ego). En dan is sy eie sienings ook nooit staties nie, & evolueer van boek na boek. Bloom se uitspraak oor Ginsberg is beslis nie die laaste woord wat daar te spreke is oor Ginsberg nie, & ook nie een waaroor daar wêreldwyd konsensus is nie. Die verantwoordelike leser moet na die Ginsberg kritiek in die breë kyk om aan Bloom se uitspraak die regte gewig te gee,
Wat Ginsberg van die poësie vergéét het toe hy "Howl" geskryf het, het Marais nie meer genoeg jare oor om te leer nie. As hy maar één gedig só suksesvol & onthoubaar kan skryf, sal ernstige poësielesers dalk van hom notisie neem.
***
In dieselfde trant is die rubriek (Boegbeeld vir nuwe styl) van Charl-Pierre Naudé waarin hy hom uitlaat oor ’n sg. fascistiese ingesteldheid wat glo gespreek het uit die digter T.T. Cloete se optrede tydens ’n huldigingseremonie op Stellenbosch met die onlangse Woordfees. Terwyl Naudé nie daar was nie. Maar die geleentheid om ’n weerlose, bejaarde digter se huldiging te besoedel op grond van tweedehandse, subjektiewe uitsprake kon hy nie weerstaan nie.
Aangesien hy nie sélf teenwoordig was nie, moes hy hom eerder van enige uitsprake daar rondom weerhou het. Of ten minste uitsprake rondom T.T. Cloete, vir wie die funksie ’n hoogtepunt in ’n lang loopbaan as lettterkundige & digterlike vernuwer moes wees. In stede daarvan word allerlei aannames & uitsprake gemaak op grond van subjektiewe uitlatings van “’n Belgiese skryfster met ’n internasionaal politieke profiel” (ai, word ons nog steeds beïndruk deur die blote feit dat iemand van die buiteland is?) oor Cloete se fascisme, oor die gemiddelde ouderdom van feesgangers etc. Dit alles terwyl hy nie sélf daar was nie.
Om ’n persoon, énige persoon, wie se geboortedatum hom of haar binne 'n bepaalde tydsgewrig plaas, van fascisme te beskuldig, is opportunisties & kwaadwillig. En Naudé se ingooi van ’n ongesubstansieerde literêre uitspraak deur “’n jong (vroulike) Afrikaanse skrywer/uitgewer” oor Cloete se jongste bundel, bewys heel duidelik sy kwaadwillige bedoelings met die rubriek. As mense uitsprake wil maak oor openbare figure - al is dit tweedehands - moet hulle ten minste die balls hê om dit nie anoniem te doen nie.
Maar dit is die styl van die jonger kritiek. Die ‘grotes’ word geteiken net omdat hulle groot is. En ook nie almal nie, net die weerloses. Want dit is gewoonlik lafaards wat dit doen. Feit is dat Cloete die grootse vernuwer in die Afrikaanse poësie is sedert Breytenbach, dat hy ’n geweldige invloed op die poëtiese landskap & individuele digters uitgeoefen het, & onthou sal word lank nadat poëtastertjies van Naudé se kaliber in ’n hoogsverdienstelike & reikhalsend-langverwagte vergetelheid verdwyn het. Jy kan ’n digter aanval, maar jy kan nie sy bydrae & sy invloed ongedaan maak nie.
Oor die geopineerdheid van die naamlose Belgiër wil ek my nie eens uitlaat nie. Die Belgiërs & Nederlanders het meer dikwels dan nié opinies oor letterlik álles, & is áltyd reg. Méér nog, het die rég om oor alles & almal ’n opinie te hê, ongeag of dit ’n ingeligte opinie is of nie. Dit is trouens geen belemmering as hulle nie ’n snars verstaan van die verwikkelde konteks waarbinne ons ons bevind nie. Solank die kake net kan beweeg & die vuur vir ’n oomblik gesteel kan word.
Die feit dat daar selde reaksie op Marais of Naudé se stukke is (ek dink hier aan die “howlers” wat Marais kwytgeraak het in sy stuk oor Pessoa ), moet hulle nie verwar met konsensus nie, behalwe nou van hulle entourages. Die meeste lesers & letterkundiges wat van beter weet, beskou hulle nie as belangrik genoeg om in debat mee te tree nie. Hoe gaan die ou gesegde nou weer? Arende vang nie vlieë nie.
*
Met verwysing na die onderhoud met die gebroeders Marais op Litnet:
Oor wie wysheid om in ’n openbare forum wildvreemdes te probeer leer skryf, wil ek nie te veel sê nie. Ek herinner my ’n uitspraak wat die Amerikaanse digter Ted Kooser (Poet Laureate, 2004-2006) in sy handleiding The Poetry Home Repair Manual gemaak het. Benewens kritiek oor die jongste tendense in die poësie (“literary journals chock full of poems that are little more than anecdotes made to look like poems… tricked out in lines of verse. It's not unusual to find a volume of poems that consists of …fifty or sixty minute narratives.”), skryf hy iets meer relevant tot die kultuur van werkswinkels & skryfskole: “The industrial revolution did not reach imaginative writing until recently, and today black clouds of soot belch from the smokestacks over the creative writing schools. Poems gets manufactured and piled on the loading docks where many of them rot for lack of transport. Wouldn’t we all be better off if there wasn’t such an emphasis on productivity?”
Hy maak verder ook ’n belangrike onderskeid tussen being a poet & writing poetry: “There are, in a sense, two poets, the one alone writing a poem and the one in the black turtleneck and beret, trying to look sexy.”
Ek laat dit aan die leser oor om te besluit watter beskrywing by watter Marais pas. En ter illustrasie haal hy ’n vroeë vers van hom aan:
A poet reading
Once you were young along a river, tree to tree,
with sleek black wings and red shoulders.
You sang for yourself but all of them listened to you.
Now you’re an old blue heron with yellow eyes
and a gray neck tough as a snake.
You open your book on its spine, a split fish,
and pick over the difficult ribs,
turning your better eye down to the work
of eating your words as you go.
“At the beginning, too often it’s the idea of being a poet that matters most. It’s those sexy black wings and red shoulders. It’s the attention you want, as the poem says, ‘all of them listening to you’. And then you grow old and, if you are lucky, grow wise.”
Waaroor ek wel die een & ander wil sê, is ’n opmerking wat ek in die Tagtigerjare gemaak het oor vriendskappe tussen skrywers. Loftus Marais het onmiddellik gesnap dat dit meer moedswil as wysheid was.
Ek verstaan alte goed dat daar wél jaloesie tussen skrywers bestaan, maar wanneer daardie skrywers ook vriende is, is daar nie plek vir jaloesie nie. Elkeen doen sy eie ding & ondersteun mekaar deur daardie kalahari’s wit papier, deur die nageboortedepressies & die (meestal) nuttige euwel van resensies. Ander skrywers is dikwels jou eerste lesers & jou eerste bron van hulp.
Natuurlik lees ek bykans elke dag ’n gedig of ’n reël wat ek wens ék het geskryf, maar meestal is die ervaring een van plesier, die soort plesier wat mens ervaar as jy iets kosbaars reg onder jou neus ontdek. Ek is nie afgunstig op vriende se sukses nie, & ek kompeteer nie met vriende nie. Ek glo trouens nie skrywers behoort met mekaar te kompeteer nie, net met hulleself. Om egter te verwag dat ek my sal verheug in die sukses van my vyande, is te veel gevra. Daaroor voel ek, om Gore Vidal ietwat aan te pas: “Whenever an enemy succeeds, a little something in me dies.”
Johann de Lange