Raakpunte tussen die musiek en die poësie behoort niemand te verras nie. Beide is hegte strukturering van klank. Fasette soos rym, refrein, metrum, alliterasie, assonansie, konsonansie, sibilansie en onomatopeë word gebruik om atmosfeer te skep, betekenis vas te lê en aan die gedig 'n musikale struktuur te gee. Benewens hierdie basiese middele het digters reeds van vroeg af ook musikale strukture in digvorm probeer vaslê soos titels soos “Ballade”, “Prelude”,“Sonata”, “Suite”, “Fuga” of “Fughetta” getuig.
So vroeg as Dogter van Jefta maak Antjie Krog gebruik van 'n musikale struktuur in “Fughetta vir drie stemme”. In die daaropvolgende Januarie-suite (die titel hier suggereer reeds 'n musikale ingesteldheid) tref ons gedigte aan soos “Lied van die fietsers”, “Lemoen-liedjie”, “Ballade vir die onwaarskynlike seun”, “Duet”, en die hele afdeling getiteld “Suite” aan.
Ek wil egter stilstaan by “Fughetta vir drie stemme” (Eerste gedigte, 1990: 12).
Oor die fuga skryf Wikipedia as volg:
In music, a fugue is a type of piece written in counterpoint for several independent musical voices. A fugue begins with its subject (a brief musical theme) stated by one of the voices playing alone. A second voice then enters and plays the subject, while the first voice continues on with a contrapuntal accompaniment. Then the remaining voices similarly enter one by one. The remainder of the fugue further develops the material using all of the voices.
The word fugue comes from the latin fuga (flight) and fugere (to flee). Variants include fughetta (a small fugue) and fugato (a work or section of a work resembling a fugue but not necessarily adhering to the rules of one). The adjectival form of fugue is fugal. (I)
Die Columbia Electronic Encyclopedia gee die volgende definisie van 'n fuga:
Fugue (fyūg) [Ital.,=flight], in music, a form of composition in which the basic principle is imitative counterpoint of several voices. Its main elements are: (1) a theme, or subject, stated first in one voice alone and then successively in all voices; (2) the continuation of a voice after the subject, forming an accompaniment to the subject statements in the other voices and sometimes assuming sufficiently distinct character as to be called a countersubject; and (3) passages that are built on a motive or motives derived from the subject or the countersubject but in which these themselves do not appear. (II)
Kontrapunt is 'n musikale tegniek waar twee of meer melodieë of temas gelyktydig ontplooi in aparte stemme of instrumente. In die geval van “Fughetta vir drie stemme” is dit drie stemme, drie musikale frases wat afsonderlik maar gelyktydig ontwikkel word.
A fugue begins with an exposition of its subject by one of the voices. After the subject, a second voice "answers" the subject. The answer mimics the subject at a different pitch (interval), usually a fifth or fourth higher or lower. In a tonal answer, some of the intervals may be altered to keep the answer in the same key. In a real answer, the subject is literally transposed to another key. As the answer is passed to each new voice, the prior voice will sometimes accompany the subject with a counter-subject. It is customary for the exposition to alternate subjects (S) with answers (A) as follows: SASA. But in some fugues the order is varied: e.g. SAAS of the first fugue in Bach's Well-Tempered Clavier. The fugue's exposition concludes when all voices have stated or answered the subject. (III)
Krog se fughetta begin dus met die eerste stem wat die tema aankondig: “Ek is alleen”. Dié tema word dan vervolgens opgetel deur die tweede stem met “Jy is alleen”, en daarna deur die derde stem met “Die mens is alleen”. Onmiddellik opvallend is die relasie tussen die stemme: die gedig begin met die eerste persoon wat dan deur 'n tweede stem aangespreek word as “jy” voordat 'n derde stem van die persoonlike na die universele beweeg en die “mens” as alleen voorstel. Van persoonlike eensaamheid, dus, na eensaamheid as deel van die menslike kondisie.
Elke nuwe stem wat toetree tot die kontrapunt gebeur gelyktydig terwyl die vorige stem(me) die tema verder ontwikkel. Elke stem ontwikkel vervolgens die tema van eensaamheid deur 'n reeks parallel-gekonstrueerde frases. Vir die eerste stem word dit “alleen in my + snw”, vir die tweede stem word die ingesteldheid op die eensaamheid van die eerste stem verder ontwikkel met “jy roep na die + snw”, terwyl die derde stem sy meer universele aanslag voortsit met “ek en jy + ww”, voordat al drie stemme in hulle eensaamheid sáám smag:
na mense
na suiwerheid
na God
Die eerste stem “soek” na hierdie drie dinge, die tweede stem bevestig dat die eerste stem “roep” na hierdie dinge, terwyl die derde stem konkludeer dat beide “ek en jy verlang” (my kursivering) na dieselfde dinge. Hierdie soeke kry groter nadruk deur die musikale tempo-aanwysing “ritenuto” onderaan die derde stem. Ritenuto is 'n “directive to perform a certain passage of a composition with a slowing of the tempo more suddenly and extremely than a ritardando.” (IV)
Wat betref die “vertikale” ontplooiing van die tema sou mens nog veel meer kon sê oor die wyse waarop die drie stemme verskil en ooreenstem, kon kyk na hoe die eerste stem sy of haar “eensaamheid” definieer, hoe die tweede stem kommentarieer op die eerste stem, maar in 'n baie meer optimistiese toonaard, terwyl die derde stem uitsluitlik in werkwoorde die mens se reaksie op sy eksistensiële eensaamheid uitdruk. Mens sou vervolgens ook die uitbou van die tema langs die horisontale as kon nagaan, hoe die verskillende frases in kontrapunt mekaar betrek, byvoorbeeld:
alleen in my boom jy roep na die reën ek en jy huil
Wanneer die eerste stem sê dat hy of sy “alleen in my boom” is, sê die tweede stem dat die eerste stem “roep na die reën”, terwyl die derde stem bevestig dat hulle “huil”. Hier sou mens verbande kon lê tussen byvoorbeeld “reën” en “huil”, hoe die eksterne reën simbolies is van die trane, die “huil” waarvan die derde stem praat etc. Elke horisontale “reël” sou so ontleed kon word, maar dan ook kummulatief terugwerkend en vooruitskouend. Inderdaad 'n baie komplekse struktuur wat die jong Krog uitbou.
Hierdie benutting van die musikale struktuur by Krog het veel meer fasette as waarna ek hier gekyk het, en word byvoorbeeld in die bundelstruktuur van Januarie-suite op groter skaal uitgewerk. Dit is die moeite werd om hierdie aspek van haar werk te ontgin want in baie opsigte verskaf dit belangrike sleutels.
Notas
a. Wikipedia, the free encyclopedia. “Fugue”. Beskikbaar by:
http://en.wikipedia.org/wiki/Fugue
b. The Columbia Electronic Encyclopedia, Sixth Edition Copyright © 2003, Columbia University Press. Licensed from Columbia University Press. All rights reserved. www.cc.columbia.edu/cu/cup/
c. Wikipedia, the free encyclopedia. “Fugue”. Beskikbaar by: http://en.wikipedia.org/wiki/Fugue
d. Virginia Tech Multimedia Music Dictionary. © Copyright, 1996-2004. Beskikbaar: http://www.music.vt.edu/musicdictionary/textr/Ritenuto.html